Homonimia w ElBiNo

Jeśli chodzi o sposób rejestracji w ElBiNo homonimów, musieliśmy podjąć decyzję arbitralną. Homonimy jako osobne hasła notujemy w bazie tylko w jednym wypadku: jeśli całkowita lub częściowa (gdy dotyczy tylko wymowy) współkształtność formy podstawowej wyrazów dotyczy słów należących w danej parze do dwóch różnych kategorii, np.:

  • antroponim (nazwisko, imię) – toponim (nazwa geograficzna), np. Frunze, Halifax, Lincoln, Mannheim (nazwisko – nazwa miasta), Fryburg (nazwisko – nazwa jednego z kantonów szwajcarskich), Humboldt (nazwisko – nazwa rzeki), Luksemburg (nazwa dynastii – nazwa miasta), Lidia (imię – nazwa krainy historycznej), Jarosław, Kazimierz, Włodzimierz (imię – nazwa miasta),
  • antroponim mitologiczny – toponim, np. Mars, Neptun (imię boga w mitologii – nazwa planety), Hades (nazwa boga w mitologii i nazwa podziemnej krainy zmarłych). W bazie ElBiNo notujemy w takich wypadkach osobne hasła:
Luksemburg (dynastia)
Luksemburg (n. geogr.)
Lidia (imię)
Lidia (kraina hist.)
Mannheim (n. geogr.)
Mannheim (nazwisko)
Hades (bóg w mitol. grec.)
Hades (mitol. podziemna kraina zmarłych)

W materiale znajdujemy także homofoniczne pary typu: wyraz pospolity – nazwisko (np. lato, sitoLato, Sito), wyraz pospolity – nazwisko – nazwa geograficzna (np. piątek, sobota, środaPiątek, Sobota, Środa). W takich szeregach przy nazwach własnych umieszczamy dodatkowe informacje (przeważnie nazwisko lub n. geogr.). Dopisków nie stosujemy w parach: nazwa własna – eponim (np. Adonisadonis ‘urodziwy mężczyzna przesadnie dbający o swój wygląd’, Herkulesherkules ‘człowiek o nadzwyczajnej sile’), np.:

lato
Lato (nazwisko)
sobota 
Sobota (n. geogr.) 
Sobota (nazwisko)
adonis
Adonis
herkules
Herkules

Podczas kompletowania bibliografii natrafiliśmy również na inne typy relacji homonimicznych. W kategorii nazw miejscowych tworzą one pary:

  • nazwa państwa – nazwa miasta, ewentualnie krainy, stanu, prowincji (np. Grenada, Latakia, Meksyk, Monako, Panama, Rzym, Sparta, Salzburg, Zaporoże),
  • nazwa miasta, nazwa kraju, regionu itp. – hydronim, tj. nazwa zbiornika wodnego, np. jeziora, rzeki (np. Nida, Supraśl, Nikaragua, Tanganika),
  • nazwa państwa, regionu itp. – urbanonim, tj. nazwa dzielnicy, ulicy miejskiej, skweru (np. Włochy, Nowy Świat). Takie nazwy geograficzne oznaczamy w ElBiNo gwiazdką, a odpowiednią informację wyjaśniającą podajemy w uwagach na dole hasła, np.:
Supraśl*
1) miasto   2) rzeka

Włochy*
1) państwo   2) n. miejska

W kategorii nazw osobowych jako homonimiczne można potraktować nazwiska i imiona o identycznej pisowni, lecz różnej wymowie (i często odmianie) w zależności od przypisanego im pochodzenia (np. Hugo – francuskie, niemieckie lub polskie, Buttler – polskie lub angielskie, Willy –niemieckie lub angielskie, Richard – angielskie lub francuskie, Pasternak – polskie lub rosyjskie). W ElBiNo takie nazwy osobowe oznaczamy gwiazdką, a odpowiednią informację wyjaśniającą podajemy w uwagach na dole hasła, np.:

Charles* 
1) imię franc.   2) imię ang.

Hugo*
1) nazwisko franc.   2) nazwisko niem.   3) imię męs.

W kategorii skrótowców natrafiliśmy na takie, które mogą być rozwijane na dwa lub więcej sposobów (np. KOR ‘Komitet Obrony Robotników’ lub ‘Komitet Obrony Rzeczypospolitej’, OC ‘obrona cywilna’ lub ‘odpowiedzialność cywilna’, PIT ‘personal income tax’ lub ‘Polska Izba Turystyki’). Również w takim wypadku takie hasła oznaczamy w ElBiNo gwiazdką, a możliwe rozwinięcia skrótowców podajemy w uwagach, np.:

PIT*
1) personal income tax   2) Polska Izba Turystyki

SS*
1) Schutzstaffel (zbrojna org. NSDAP)   2) Stocznia Szczecińska

W kategorii wyrazów pospolitych w praktyce spotykaliśmy najczęściej homonimy całkowite lub zbliżone do całkowitych:

  • w obrębie jednej części mowy – rzeczownikowe (np. chwast, hala, kopia, muł, orka, para, pociąg, pokój, por, szpic, tropik, zbieg) i czasownikowe (np. celować, kopać, licować, utykać),
  • międzyparadygmatyczne – rzeczownik i czasownik (np. napaść, potrzeba, szkoda, wieść, zapaść), rzeczownik i przysłówek (np. dziś, gratis, wczoraj, zdecydowanie, zimno), rzeczownik i przymiotnik (np. szeregowy), przymiotnik, przysłówek i wykrzyknik (np. super), rzeczownik i partykuła (np. zbyt).

Każdy z takich kompleksów homonimicznych notujemy w ElBiNo pod jednym hasłem, oznaczonym gwiazdką. Przy homonimach międzyparadygmatycznych w uwagach podajemy informację dodatkową o zakresie homonimii. Tak więc przy haśle kula gwiazdka sygnalizuje homonimię dwóch rzeczowników: kula I ‘bryła, także pocisk’ i kula II ‘rodzaj protezy’. Przy haśle stary oprócz gwiazdki dodajemy w uwagach informację o rodzaju homonimii międzyparadygmatycznej (wyjątkowo z podaniem znaczenia):

kula*

stary* 
1) przym.   2) rzecz. ‘przełożony, ojciec, mąż’

dzisiaj*
1) rzecz.   2) przysł.

Jak widać, w wypadku haseł z gwiazdką użytkownik nie otrzyma jednoznacznej informacji, którego ze słów pary wyrazów homonimicznych dotyczą poszczególne pozycje bibliograficzne, są one bowiem potraktowane „zbiorczo”.

Decyzja o takim rozwiązaniu podyktowana była kilkoma przesłankami. Po pierwsze, sposób wyodrębniania haseł homonimicznych w różnych słownikach nie jest ani spójny, ani oparty na jednolitych kryteriach. Wyodrębniona liczba homonimów, a także kolejność numeracji form homonimicznych za pomocą cyfr rzymskich (a co za tym idzie, ranga wyrazów homonimicznych sugerowana przez autorów) nie są identyczne. Po drugie, pewne formy uwzględnione w poradnikach ze względu na jakiś aspekt poprawnościowy, np. wymowę, są często omawiane tak, że nie sposób stwierdzić ze stuprocentową pewnością, której z form homonimicznych dotyczy dany komentarz (np. przy słowie dzisiaj pojawia się uwaga, by nie podwyższać samogłoski [a] przed jotą [*dzisiej], nie da się jednak ustalić, czy autor ma na myśli rzeczownik czy przysłówek, czy może oba wyrazy).